दागची 'गजब किया..' आणि मेहदी हसन

गझल हा प्रकार मोठा मस्त आहे. शब्द आणि संगीत यांचा अतिशय सुरेख मिलाफ असलेला हा प्रकार आहे. कधी तो शब्दांमुळे भिडतो तर कधी सूर काळजाच्या तारा छेडून जातात. अनेक वेळा शब्द आणि संगीत तितक्याच तोलामोलाचे असतात तेव्हा जो माहौल तयार होतो तो अवर्णनीय असतो. दाग दहलवीची आणि मेहदी हसनने गायलेली ‘गजब किया तेरे वादे पे ऐतबार किया’ ऐकताना या दोन्ही बाबी प्रकर्षानं जाणवतात. दागची शब्दांची नजाकत, त्यातला दर्द, शेरची बांधणी आणि त्यावर क्लासिकलचा पक्का बेस असणाऱ्या मेहदी हसनची गायकी... १२-१५ वर्षांपूर्वी केव्हा तरी ही गझल ऐकली पहिल्यांदा. तेव्हापासून ती अशी काही ठसलीय की बस्स....
दागच्या गझलवर लिहीताना दागवरही लिहीलंच पाहिजे. ७३ वर्षांचं आयुष्य जगणाऱ्या दागचं नाव नवाब मिर्झा खान. मुघल साम्राज्याचा शेवटचा काळ आणि इंग्रजांचं बस्तान बसत असतानाचा काळ असा संक्रमणाचा काळ पाहाणारा हा शायर उर्दूसाठी महत्त्वाचं काम करून गेला. त्यानं शायरीतून फारसी शब्दांचा वापर कटाक्षानं टाळत साधी, सोपी व सरळ लोकांची भाषा वापरत उर्दूला जास्तीत जास्त लोकांपर्यंत पाेहचवलं. दागची शायरी रोमँटीसिझमचं आदर्श उदाहरण. प्रेम, इश्क, प्रणय याच्याभोवतीच त्याची शायरी बहुतांशपणे राहिली आणि बहरली.
विल्यम फ्रेझर या ब्रिटीशाच्या हत्येप्रकरणात दागच्या वडिलांना फाशी देण्यात आल्यावर त्याच्या आईनं बहादूर शहा जफरच्या मुलाशी म्हणजे मुघल सल्तनतचा वारसदार असलेल्या मिर्झा महंमद फखरुशी लग्न केलं. त्या निमित्तानं लाल किल्ल्यातलं दर्जेदार शिक्षण दागला मिळालं. पण फखरुच्या मृत्यूनंतर तो आईसह रामपूर संस्थानच्या नवाबाच्या आश्रयाला गेला. नंतर त्या संस्थानात काही वर्षं काढल्यावर तिथंही अडचणी सुरु झाल्यावर त्यानं थेट हैदराबाद संस्थान गाठलं. सहाव्या निजामाच्या दरबारात तो राजकवी बनला. सोबतीला ‘सरकती जाए है रुख से नकाब आहिस्ता आहिस्ता’ लिहीणारा आमीर मीनाई होता.

इथं दाग चांगला रमला. त्याच्या उत्स्फुर्ततेचा एक किस्सा आजही सांगितला जातो. सहावे निजाम मीर महेबूब अली खान यांचा दरबार भरला होता. झाडून सगळे दरबारी, गायक, शायर वगैरे मंडळी हजर होती. निझामाने दरबाराकडे नजर टाकत आपल्या पदरी खरेच हुशार लोक आहेत का याची परीक्षा घेण्याचा निर्णय घेतला व तोंड उघडलं. ‘शराब सीख पे डाली, कबाब शीशें में...’ एवढी ओळ ऐकवून निजाम गप्प बसला. दरबाराला कळेना. मग निजाम म्हणाला, मी एक ओळ सांगितलीय, दुसरी ओळ तयार करून शेर पूर्ण करा. दरबारी शायर शब्दांशी झटापट करायला लागले. बाकीची मंडळी आता काय होणार याची उत्सुकतेनं वाट पाहात होते. कुणालाच त्यात यश न आल्यानं निजामानं दागकडं नजर वळवली. दागनं ओळीसह पूर्ण शेर ऐकवला. निजामानं ऐकवलेल्या निरर्थक ओळीचा वापर करून अर्थपूर्ण शेर कसा जन्माला येतो हे पाहून सगळा दरबार थक्क झाला. तो शेर असा...

किसी के आते ही साकी के होश ऐसे उडें
शराब सीख पे डाली, कबाब शीशे में...

शायरीतलं दिल्ली घराणं अभिमानानं मिरवणाऱ्या दागनं आयुष्याचा उत्तरार्ध दखनीच्या भूमीत काढला. या दाग दहेलवीनं काय अफलातून लिहून ठेवलंय... काही सँपल शेर देतोय... ते वाचल्यावर त्याच्या भाषेवरच्या हुकुमतीची कल्पना येते. सोप्पं लिहीणं किती अवघड असतं हे पुन्हा कळून चुकतं.

१. ले चला जान मेरी रूठ के जाना तेरा
  ऐसे आने से तो बेहतर था न आना तेरा

२. दिल को क्या हो गया ख़ुदा जाने
  क्यों है ऐसा उदास क्या जाने
३. कह दिया मैं ने हाल-ए-दिल अपना
  इस को तुम जानो या ख़ुदा जाने

४. रंज की जब गुफ्तगू होने लगी
  आप से तुम तुम से तू होने लगी

तर अशा या दागची ‘गजब किया तेरे वादे पे ऐतबार किया’ ही आजची गझल आहे. वरती म्हटलं तसं ही गझल एकदा ऐकून कान तृप्त होतच नाहीत. मी ती गझल पहिल्यांदा ऐकली तेव्हा मेहदी हसनसाठी ऐकली. या महान माणसाची गायकी मोहवून टाकणारी असते. दुसऱ्यांदा ऐकली तेव्हा या गझलमधला दाग दहेलवी ऐकला. तिसऱ्यांदा आणि नंतर अनेकदा त्यातला दर्द अनुभवण्यासाठी ऐकली...
गायकीच्या अंगाविषयी बोलायचं झालं तर या गझलचं वेगळेपण म्हणजे तिचं जोगिया रागात केलेलं कंपोझिशन. ही गझल ऐकताना मला खूपदा प्रश्न पडायचा की जोगिया हा तर भैरव थाटातला राग आहे, पहाटेचा आहे. शक्यताे भक्तीगीतांसाठी हा राग वापरला जातो. गझल आणि भक्तीगीत हे मूलत: स्वतंत्र पिंड असलेले प्रकार आहेत. मग हा राग का निवडला असेल? गझल वाचली की ते कोडं उलगडतं. ‘गजब किया तेरे वादे पे ऐतबार किया, तमाम रात कयामत का इंतजार किया...’ यातच सारं आलं... तिच्या शब्दावर विश्वास ठेवून रात्रभर जागल्यावर पहाटे व्यक्त केलेली नाराजी आहे ही... म्हणून मग आपल्या हेव्ही व्हाॅईसची जातकुळी ओळखून त्या गझलमधला सगळा दर्द ओतत मेहदी हसन यांनी ही गझल उभी केलीय. जोगियाची ओळख असलेल्या मध्यम प्रकर्षाने जाणवतोच पण खरी गंमत आणतो तो कोमल धैवत. मेहदी हसन यांची स्वरांवरची हुकुमत अशी काही परफेक्ट अाहे की, हा धैवतच सारा व्याकूळ माहौल तयार करून जातो. 

दागची ही रचना अनेक गायक आणि संगीतकारांना मोहात पाडते. जुन्या जमान्यातील गायिका राजकुमारी असोत की महंमद रफी यांनीही ही गझल गायलीय. उल्लेख करताना जीवावर येतेय पण पंकज उधासनेही ही गझल गाण्याचे धाडस दाखवलंय. पण माझ्या मते सर्वात बेस्ट व्हर्जन आहे ते मेहदी हसन यांचंच. खाली पूर्ण गझल दिली आहे. आणि सोबत मेहदी हसन यांच्या गझलची लिंक पण.....

.........

ग़ज़ब किया, तेरे वादे पे ऐतबार किया
तमाम रात क़यामत का इन्तज़ार किया।

 हंसा हंसा के शब-ए-वस्ल अश्क-बार किया
 तसल्लिया मुझे दे-दे के बेकरार किया।

हम ऐसे मह्व-ए-नज़ारा न थे जो होश आता
मगर तुम्हारे तग़ाफ़ुल ने होशियार किया।

 फ़साना-ए-शब-ए-ग़म उन को एक कहानी थी
 कुछ ऐतबार किया और कुछ ना-ऐतबार किया।

ये किसने जल्वा हमारे सर-ए-मज़ार किया
कि दिल से शोर उठा, हाए! बेक़रार किया।

तड़प फिर ऐ दिल-ए-नादाँ, कि ग़ैर कहते हैं
आख़िर कुछ न बनी, सब्र इख्तियार किया।

भुला भुला के जताया है उनको राज़-ए-निहां
छिपा छिपा के मोहब्बत के आशकार किया।

तुम्हें तो वादा-ए-दीदार हम से करना था
ये क्या किया कि जहाँ के उम्मीदवार किया।

ये दिल को ताब कहाँ है कि हो मालन्देश
उन्होंने वादा किया हम ने ऐतबार किया।

न पूछ दिल की हक़ीकत मगर ये कहते हैं वो बेक़रार रहे जिसने बेक़रार किया। कुछ आगे दावर-ए-महशर से है उम्मीद मुझे कुछ आप ने मेरे कहने का ऐतबार किया।

.............
व्हीडीओ​ ची लिंक : https://www.youtube.com/watch?v=EZH3Xm9oCWI

‘ख़बर-ए-तहय्युर-ए-इश्‍क़ सुन....’ आणि बिस्मील्लाह....

 फेसबुकवर फक्त शेर शेअर करण्याचा आनंद घेतला. आता जरा आवडत्या गझलांवर, गझलकारांवर लिहायचं ठरवलंय. संकल्प वगैरे म्हणणार नाही याला.... तर दर रविवारी गझलवर लिहीत जाईन. गोड मानून घ्याल ही अपेक्षा

....

‘ख़बर-ए-तहय्युर-ए-इश्‍क़ सुन....’ आणि बिस्मील्लाह....

....

सिराज औरंगाबादी

औरंगाबादेत काला दरवाजाच्या मागं पंचकुँवा कुवाँ कब्रस्तान आहे. त्या कब्रस्तानात औरंगाबादनं उर्दूला दिलेले दोन शायर चिरविश्रांती घेत आहेत. त्यात एक मकबरा आहे सिराज औरंगाबादीचा आणि सिराजच्या शेजारी म्हणजे उजव्या हाताला गतवर्षी काळाच्या गझलेत सामील झालेले बशर नवाज विसावले आहेत. दुपारी चार वाजेच्या सुमारास सिराज औरंगाबादींची मजार पाहिली. गच्च झाडी असलेल्या कब्रस्तानात नेमकं सिराजच्या शेजारचं मोठं झाड वठून गेलंय. उर्दूच्या आजच्या अवस्थेचं ते प्रतिक आहे असं वाटलं. पण सिराज आणि बशर नवाज यांच्या सानिध्यात त्याला कदाचित नवीन पालवीही फुटेल. 

११ मार्च १७१२ मध्ये सिराज औरंगाबादींचा जन्म झाला. त्यांचं खरं नाव सिराजुद्दीन औरंगाबादी. आतापर्यत फारसीच्या अंगानं उच्चभ्रूंपुरती राहिलेल्या उर्दूला आम आदमीची भाषा बनवण्यात औरंगाबादच्याच वली औरंगाबादींचं योगदान वादातीत आहे. त्यांच्या नंतरच्या काळात दख्खननं उर्दूला सिराज दिला. सिराजचा अर्थ जग उजळवून टाकणाऱ्या प्रकाशाचा स्रोत. १७१२ ते १७६३ असं ५१ वर्षांचं आयुष्य लाभलेला हा शायर सुफीयतकडे वळला आणि सुफी बनला. आयुष्याचा खरा अर्थ काय हे शोधण्यात त्यानं जिंदगी घालवली. आयुष्याचा हाच शाेध त्यानं आपल्या शायरीतूनही घेतला. आत्मज्ञानाचं हे संचित त्या काळात जगासमोर मांडताना त्यांनी ते प्रेम आणि प्रणयाची सोपी भाषा वापरत शायरीतून लिहीलं. ‘सिराज ए सुखन’ नावानं त्यांचा दीवान आहे. त्यातल्या गझल वाचताना त्यातल्या इश्क, माशुकच्या पलिकडचं अध्यात्म वाचता वाचता आणि ऐकता ऐकता मनात झिरपत राहातं. 

सिराज औरंगाबादीची ‘ख़बर-ए-तहय्युर-ए-इश्‍क़ सुन’ ही गझल वाचताना आणि ऐकताना गझलमधून तत्त्वज्ञान कसं सोपं करून सांगता येतं हे जाणवतं. आणि सर्वात महत्त्वाचं म्हणजे ती जितक्या वेळा ऐकाल तितक्या प्रमाणात ते उलगडत जातं....

सिराजच्या या गझलेतला इश्क परमेश्वराच्या आराधनेचा आहे. तो म्हणतो, ‘तुम्हाला प्रेमाचं चमत्कारिक, थक्क करणारं रुप सांगतो, आता ते या पातळीच्याही पुढं गेलं आहे की आता तो प्रेमाचा उन्माद राहीला नाही आणि भौतिक रुपातली  लुभावणारी,मोहात पाडणारी परी राहीली नाही.... हा इश्क आता एवढा परिसीमेला पोहचला आहे की मला मोहात पाडणारा ‘तू’ राहिला नाहीस आणि तुझ्यामुळं माझ्यात तयार झालेला इगो म्हणजे ‘मी’ पण आता राहिला नाही. आता फक्त एक आगळी बेखबरी राहीलीय....’ तर या मतल्यानं सुरु होणारी ही गझल पुढच्या प्रत्येक शेरमधून आत्मशोधाचं गूढ उलगडत जातात.... 

ही गझल अनेक गायकांना आकर्षित करते. उर्दूतल्या नितांत सुंदर गझलांत या गझलचा क्रमांक वरचा लागतो. मला सगळ्यात चांगलं आणि त्या गझलच्या भावार्थाशी जुळणारं व्हर्जन वाटतं ते आबिदा परवनीनं गायलेलं. तिच्या गझलची लिंकही सोबत दिलीय. 

https://youtu.be/bqmgQRjaiOc

....

खाली सगळी गझल दिलीय. वाचूनही तिचा आनंद घेऊ शकता....

ख़बर-ए-तहय्युर-ए-इश्‍क़ सुन न जुनूँ रहा न परी रही 
न तो तू रहा न तो मैं रहा जो रही सो बे-ख़बरी रही 

शह-ए-बे-ख़ुदी ने अता किया मुझे अब लिबास-ए-बरहनगी 
न ख़िरद की बख़िया-गरी रही न जुनूँ की पर्दा-दरी रही 

चली सम्त-ए-ग़ैब सीं क्या हवा कि चमन ज़ुहूर का जल गया 
मगर एक शाख़-ए-निहाल-ए-ग़म जिसे दिल कहो सो हरी रही 

नज़र-ए-तग़ाफुल-ए-यार का गिला किस ज़बाँ सीं बयाँ करूँ 
कि शराब-ए-सद-क़दह-ए-आरज़ू ख़म-ए-दिल में थी सो भरी रही 

वो अजब घड़ी थी मैं जिस घड़ी लिया दर्स नुस्ख़ा-ए-इश्‍क़ का 
कि किताब अक्ल की ताक़ में जूँ धरी थी त्यूँ ही धरी रही 

तिरे जोश-ए-हैरत-ए-हुस्न का असर इस क़दर सीं यहाँ हुआ 
कि न आइने में रही जिला न परी कूँ जलवा-गरी रही  

किया ख़ाक आतिश-ए-इश्‍क़ ने दिल-ए-बे-नवा-ए-‘सिराज’ कूँ 
न ख़तर रहा न हज़र रहा मगर एक बे-ख़तरी रही

................